De grenzen van het lichaam

Met mijn handen tast ik mijn lichaam af. Ik druk en wrijf een laagje van vet isolatiemateriaal tegen de structuur van harde botten. Ik voel mijn spieren, verpakt in een wat ruimer wordende huid. Met mijn vingers knijp ik rimpels in mijn borsten en putjes in mijn benen. Mijn lijf van vergankelijk vlees is de tastbare omlijsting van mijn ‘ik’.

En wat doen wij mensen ons best om de brutaliteit van deze vergankelijkheid te negeren. In het verlangen naar de eeuwige continuïteit streven we naar leven alleen. We zorgen zo goed mogelijk voor onszelf, laten ons medicatie voorschrijven en eten en sporten om de dood zo lang mogelijk buiten de deur te houden. De dood zelf is een taboe geworden, een afgebakend territorium, doordat we er grenzen omheen hebben gecreëerd.1

Maar de dood is onontkoombaar. De Franse filosoof Bataille (1897 – 1962 ) wees ons al op de paradox van het streven naar eeuwig leven.2 Juist het streven naar continuïteit, zei hij, herinnert ons aan de discontinuïteit van het leven. Het gezonde, regelmatige, de dood uitstellende leven roept het gevoel op dat er niet aan de dood te ontsnappen is.

De angst voor de dood bestaat omdat grenzen ons menselijk bestaan kenmerken. Grenzen betekenen discontinuïteit. We verlangen naar eenheid en eeuwigheid, en in onze ijdele hoop het leven te beschermen stellen we grenzen op om het hier zo lang mogelijk vol te houden. We stellen grenzen in tijd, in ruimte. Maar ook in subject en object, waarbij de grenzen van het lichaam de waarneembare grenzen van het ‘ik’ zijn.3

Volgens Bataille wordt continuïteit door die begrenzing een onbekend en onbegrensd terrein dat ons angst inboezemt. Maar ons bestaan is er helemaal op gebouwd om de grenzen te beschermen. We hebben culturen ontworpen, geloof, (wetenschappelijke) overtuigingen, wetten, regels en taboes. Over die grenzen heengaan betekent de dood: het einde van het subject, het individu en het lichaam dat daarbij hoort.4

Tegelijkertijd gaan grenzen irriteren. De mens verafschuwt en verlangt de dood. Diep van binnen blijven we smachten naar de extase van de continuïteit of, zoals Bataille het noemt, ‘het zuivere, echte leven’.5 Daarom zoeken we (lichamelijke) grensoverschrijdende ervaringen op. We hebben behoefte aan verkwisting en verspilling in ons individuele leven en ervaren dat als een verlichting van onze plichten.

Nu is mijn vraag: kan de ervaring van kunst fungeren als grensoverschrijdend medium, waardoor de toeschouwer in een extase van emoties een glimp kan opvangen van continuïteit? Kan kunst dienen als ritueel, een venster om ons verlangen naar eenheid te bevredigen en de angst om op te gaan in het collectieve weg te nemen? Is kunst een venster met uitkijk op het ‘zuivere leven’?6

Ik denk aan de pornografische beelden van de Chinese fotograaf Ren Hang en glijd met mijn gedachten langs de vervallen lichamen van Lucian Freud tot aan de nauwelijks herkenbare dierlijkheid in de sculpturen van De Bruyckere. Mooi kan ik de vervallen, opengesperde, vervormde en rottende lichamen die zij maken zelden noemen. Maar hoe groter het taboe, des te indrukwekkender en des te meer bewonderenswaardig vind ik de werken.7

De afbeeldingen van het lichaam in kunst zijn meer dan eens bevreemdend, en komen niet overeen met het beeld dat we hebben van ons lichaam in de realiteit. Kunst fungeert als een afbeelding van grensoverschrijdende praktijken, zonder dat we onszelf schuldig maken aan immoreel gedrag. Door normen te overschrijden, wordt het gewone leven binnen de grenzen gewaarborgd. Kunst dient als een ritueel dat de heersende norm negeert en taboes bespreekbaar maakt om op die manier grenzen af te bakenen en het gewone leven daarbinnen te beschermen.8

Kunst is een venster op schrikbarend genot dat de aan discontinuïteit lijdende toeschouwer meesleurt, de continuïteit van de extase in. [S]

Zie voor meer publicaties van Sabine Winters haar website www.denkkaders.nl.

1 Bataille, Georges. De innerlijke ervaring. Nederlandse Vertaling: Laurens ten Kate. Wim Kuijt. Hilversum: Uitgeverij Gooi & Sticht, 1989.

2 Koletski, Erik. De erotiek van George Bataille. Nopapers.com. 25 juli 2015 < http://www.nopapers.nl/km/az/boek/1/boek0188.html >.

3 Koletski, Erik. De erotiek van George Bataille. Nopapers.com. 25 juli 2015 < http://www.nopapers.nl/km/az/boek/1/boek0188.html >.

4 Smout, Bart. Het ontklede woord. Literatuur en erotiek volgens Georges Bataille. November 2011. Tijdschriftframe.nl 25 juli 2015 < http://www.tijdschriftframe.nl/wp-content/uploads/2014/11/05.-Bart-Smout-Het-ontklede-woord-Literatuur-en-erotiek-volgens-Georges-Bataille-main.pdf >.

5 Oosterling, Henk. Kunst als laatste ritueel? Henkoosterling.nl. 25 juli 2015 < http://www.henkoosterling.nl/bataille-kf2.html >.

6 Bataille, Georges. De Erotiek. (deel 1). Nederlandse vertaling: Versteeg, Jan. Amsterdam, Uitgeverij Arena, 1993.

7 Oosterling, Henk. Kunst als laatste ritueel? Henkoosterling.nl. 25 juli 2015 < http://www.henkoosterling.nl/bataille-kf2.html >.

8 Oosterling, Henk. Kunst als laatste ritueel? Henkoosterling.nl. 25 juli 2015 < http://www.henkoosterling.nl/bataille-kf2.html >.

Door Sabine Winters

3 augustus 2015