Het digitale landschap van FEELINGS

Kansen en community binnen het immateriële

In de virtual reality tentoonstelling FEELINGS is de complexiteit van gevoelens de rode draad door het digitale landschap. De tentoonstelling is onderdeel van Synthesis Gallery in Berlijn. De galerie is in 2018 opgericht door George Vitale, een curator met een achtergrond in technologie en kunst. In een interview zegt hij: ‘VR as an artistic medium never truly gained traction and momentum until now. Why? Because society was not subjugated to technology like it is today.’ Hij vult aan: ‘VR offers a magnified, parallel, visually alienating world precisely in line with our current times.’ (1)      

Vitale is gefascineerd door de impact van technologie op de samenleving en de kunstwereld in het bijzonder. Waar er over het gebruik van digitale media nog wel eens negatief wordt geschreven, wil Vitale juist de focus leggen op de potenties van virtual reality (2). Vitale streeft er met zijn werk naar het imago van VR te verbeteren om zo door te dringen bij het grote publiek. Het rijke aanbod aan VR-kunst toont aan dat Vitale niet de enige is die potentie ziet in deze digitale wereld. Interessant is de vraag wat de potentie van VR dan is en of deze daadwerkelijk door FEELINGS wordt benut.     

De ontwikkeling van virtual reality

De groeiende populariteit van digitale kunst is met name zichtbaar in het werk van jonge kunstenaars en vooruitstrevende modeontwerpers. Bijvoorbeeld Shukri Lawrence en Solenne Tadros. Deze uit Palestina en Jordanië afkomstige kunstenaars gaan relaties aan met game- en techcultuur, resulterend in een hybride esthetiek (3). Dit geldt ook voor FEMMEPLASTIQUE THE GAME van marieke.jpg: een virtuele utopia geïnspireerd op teksten van onder andere filosoof en bioloog Donna Haraway. De kijker wordt bijna drieënhalve minuut rondgeleid door een groen-roze landschap, waarbij er af en toe een vrouwelijk lichaam opduikt, dat met haar virtuele en geplastificeerde belichaming een bovennatuurlijke verschijning lijkt [Fig. A].

FEELINGS gaat een stap verder. De door George Vitale en Jeffrey Grunthaner samengestelde virtuele tentoonstelling bestaat uit digitale kunstwerken van Matthew Gantt, aaajiao, LaJuné McMillian, Claudia Hart, Kathi Schulz en Martina Menegon. Ieder heeft een ruimte ontworpen binnen het digitale landschap. Volgens de introductietekst van de tentoonstelling zijn tijdens de pandemie digitale ruimtes – social media en forums – vooral gevuld met het beeld van afnemende saamhorigheid. Dit betreurt de Berlijnse galerie. Zij denken dat een digitaal landschap zoals FEELINGS juist vrijheid kan bieden en kansen kan creëren voor community (4). Deze optimistische benadering staat haaks op de veelal negatieve kritieken over het gebruik van digitale media. Die luiden namelijk dat overmatig gebruik voor vervreemding en gebrek aan intimiteit zorgt (5). Op welke manier kan FEELINGS dan kansen creëren voor het vormen van community?

  Het antwoord ligt in het immateriële karakter van virtual reality. Dit grens overstijgende aspect heeft namelijk potentie: het stelt kunstenaars onafhankelijk van geografische grenzen en bijbehorende sociaalpolitieke beperkingen. Kunstenaars hoeven niet meer naar Parijs, Londen of New York te reizen om mee te doen aan en het gezicht te zijn van de internationale kunstwereld. Reeds voor het bestaan van FEELINGS wisten door geografie en nationaliteit gemarginaliseerde groepen het digitale medium te vinden. Zij nemen dan ook het voortouw in digitale artistieke ontwikkelingen (6). Zo dook Shukri Lawrence al vroeg in de wereld van digitale kunst, evenals Solenne Tadros. Voor Lawrence is VR de manier om bovenop hedendaagse artistieke ontwikkelingen te zitten, zonder fysiek aanwezig te zijn in mode- of kunsthoofdsteden. Lawrence is nu mede-eigenaar van Cyberfashionweek en is op die manier invloedrijk in de internationale modewereld (7). Zonder digitale cultuur waren Lawrence’s kansen afhankelijk geweest van een visum, en die krijgt hij als Palestijn binnen het huidige systeem niet zo makkelijk toegewezen. 

FEELINGS 

VR is dus in staat om kunstenaars uit niet-westerse landen centraal te stellen. Tegelijkertijd verbindt het bezoekers die elkaar in het dagelijkse leven niet snel treffen. In dat laatste zit het potentieel, namelijk het leggen van eerder onmogelijke verbindingen, en dat creëert online community. Om te begrijpen waar de kansen voor community liggen, is het belangrijk om de tentoonstelling te zien als een digitale ontmoetingsplek [Fig. B]. Bij de entree heeft de bezoeker de optie om een karakter te ontwerpen of te kiezen. Verder kan de persoon een nickname gebruiken die zichtbaar zal zijn boven het figuur. Eenmaal binnen belandt de bezoeker in een virtueel landschap aan de kust, bedekt door een laag mist. Indien er geen live evenement plaatsvindt kan de ruimte verlaten aanvoelen, versterkt door de rustige en enigszins vervreemdende achtergrondmuziek. Confronterend, aangezien bezoekers waarschijnlijk afgezonderd in lockdown achter het scherm zitten. Eenzaamheid staat in ieder geval haaks op de stemming in FEELINGS tijdens de online evenementen, waar George Vitale en Jeffrey Grunthaner zelf rondleidingen geven. De sfeer is dan feestelijk, overal lopen mensen en in de chat wordt volop gecommuniceerd. In de kamer van Claudia Hart is een live set bezig van componist en soundartist Matthew D. Gantt (8). Het is een ultieme ontmoetingsplek [Fig. C].

  Om community te bouwen zijn raakvlakken nodig, daarom is het van belang dat bezoekers kunnen communiceren. FEELINGS daagt de kijker dan ook uit om dit te doen, door middel van verrassende prikkels en vragen die betrekking hebben op verschillende culturele onderwerpen, van politiek tot identiteit en van ecologie tot muziek.

  Het eerste werk waar het pad naartoe leidt is Construction van Matthew D. Gantt. Het werk bestaat uit primair gekleurde, in elkaar genestelde, bewegende stroken. Door middel van markeringen moedigt Gantt de kijker aan om er dwars doorheen te lopen. Tegelijkertijd is het geluid te horen dat de bewegende stroken produceren. Dit effect creëert een gevoel van afstand en ruimtelijkheid, omdat het geluid luider is van dichtbij en zachter van veraf. Verder maakt het medium het mogelijk om de constructie van binnenuit te bekijken. De regels verschillen met het dagelijkse leven: wacht je netjes tot de persoon voor je erdoorheen is gelopen of zoek je juist de connectie met andere bezoekers? Tijdens mijn bezoek aan het digitale landschap gebeurt het tweede. De ongedwongen ontmoetingen en gesprekken in de virtuele tentoonstellingsruimte laten zien dat FEELINGS in staat is om mensen te verbinden.

  The fear of disappearing van Kathi Schultz is een soort doolhof waarin de bezoeker verdwaald kan raken (9). Door middel van verschillende vocale en visuele prikkels lokt Schultz de kijker uit. Een geprogrammeerde stem stelt vragen over identiteit en het verliezen daarvan: ‘Trapped into this existence forever,’ ‘skin holding together the essence of your being’ en ‘find yourself transformed’ luiden ze. Schultz zet de bezoeker aan tot denken over de transformatie van het vlezige materiële tot het digitale immateriële. Relevant, aangezien online identiteit meestal verschilt van de belichaamde identiteit (10). Via de chat of microfoon kunnen bezoekers persoonlijke reflecties op het werk delen en zo onderdeel worden van The fear of disappearing.

  De woorden van Schultz hebben ook raakvlakken met het trans-humanisme, een concept dat de vermenging van het menselijke lichaam met technologie noodzakelijk stelt voor toekomstige evolutie. Sommige transhumanisten streven naar een toekomst waarin het brein geüpload wordt naar de cloud, zodat de persoon los komt van het gevangen belichaamde bestaan (11). Een veelbesproken transhumanist is Neil Harbisson. Hij staat bekend als ‘s werelds eerste cyborg. Om zijn achromatopsie (volledige kleurenblindheid) te verhelpen liet hij een antenne op zijn hoofd plaatsen die golflengtes van kleuren omzet tot geluid. Door middel van de verschillende geluidstonen is hij in staat meer kleuren waar te nemen dan een goed functionerend oog (12). Het brein van Harbisson is één geworden met de antenne, zijn zelfbenoemde eyeborg.

Terug naar FEELINGS is het meest indrukwekkende werk When You Are Close To Me I Shiver van Martina Menegon (13). Voor de installatie liggen lichamen over elkaar heen alsof ze zojuist zijn aangespoeld. Dit doet denken aan het beeld van verdronken vluchtelingen. De installatie zelf toont een gebied bedekt met een oneindigheid aan lichamen, soms levend en soms niet. Het dystopische landschap met water en zand lijkt een nieuwe verbeelding van The desert of the real, dit is een scène uit de film The Matrix die is gebaseerd op een beschrijving uit Jean Baudrillards beroemde boek Simulacra and Simulation (14). Het betreft de verwoeste restanten van een plek die ooit de echte wereld voorstelde [Fig. D]. 

  Menegon beschrijft haar werk ook als een scène uit de toekomst, waar mensen uit wanhoop massaal naar het laatst leefbare stuk land zijn getrokken. Het project beeldt een heftig scenario uit dat onze persoonlijke en ecologische crisis moet voorstellen. Menegon zegt: ‘It reflects on how we identify and connect ourselves in different realities while addressing the human condition in a world in ecological and therefore social crisis (15).’ Het leven in verschillende werkelijkheden is voedingsbodem voor een persoonlijke crisis. Deze verschillende realiteiten werden al blootgelegd bij de bevraging van (online)identiteiten in The fear of dissapearing. Dit samen zet aan tot denken over de eigen positie in de wereld, terwijl men die complexiteit van gedachten liever op het oppervlak houdt. Ondertussen stapelen de ecologische gevolgen zich wel op. Deze chaos vindt reflectie in het werk van Menegon, dat veelbesproken hedendaagse onderwerpen aansnijdt en met elkaar verbindt. Het heftige beeld maakt nogal indruk, en dat is nodig om door te dringen.

Op een van de schermen zijn vanuit een drone gefilmde beelden zichtbaar, versterkt met bijbehorende drone geluiden. Af en toe zoomt de camera in op een specifieke scène waar kannibalisme te zien is. Volgens Menegon is het surrealistische landschap maar al te echt.  Met het oog op de chaos van de klimaatcrisis, de persoonlijke crisis, de vluchtelingencrisis en de misselijkmakende realiteiten van de coronacrisis – met name in landen met slechte gezondheidsvoorzieningen, corruptie en armoede – moet ik haar helaas gelijk geven. 
FEELINGS is een online ontmoetingsplek die maatschappijkritische kunst toont. Vragen over onder andere identiteit, vriendschap, eenzaamheid en ecologie staan in het virtuele landschap centraal. In het aansnijden van deze hedendaagse problematiek ligt ook meteen de potentie, namelijk erover praten via de chat en de microfoon. Daarbij is de anonimiteit die dit medium met zich meebrengt wellicht voordelig, want soms is het makkelijker voor individuen om zich kwetsbaar op te stellen als anderen niet meteen hun identiteit zien (16). Online forums hebben dit overigens al geruime tijd bewezen.

  Synthesis Gallery zet naar eigen zeggen virtualiteit in om ruimte te maken voor alles wat potentie heeft, maar in het tastbare leven de kansen niet krijgt (17). De geografische toegankelijkheid van de tentoonstelling is hierbij van belang. Iedereen met een desktop of smartphone, overal ter wereld, kan virtuele tentoonstellingen bezoeken. Uiteraard beschikken niet alle mensen over een PC, smartphone of Oculus bril. Ook is onbeperkt internet en vrije toegang tot specifieke websites niet overal vanzelfsprekend. Ondanks deze beperkingen is virtual reality en de desktopweergave optie een inclusiever alternatief voor kunstenaars en bezoekers.

Betekenis van het immateriële 

FEELINGS is een digitale ruimte is waarin verschillende media op indrukwekkende wijze samenkomen. Het digitaal verbinden van groepen die elkaar fysiek niet snel ontmoeten geeft betekenis aan het immateriële (18). De geografische en financiële toegankelijkheid van de tentoonstelling is hierbij van belang: niet iedereen kan zomaar reizen. Verder zijn het de ongedwongen en verrassende ontmoetingen tussen bezoekers of tussen bezoeker en object die betekenisvolle relaties teweegbrengen.  Synthesis Gallery toont meer dan alleen esthetisch aantrekkelijk werk, omdat het daadwerkelijk iets inhoudelijks toevoegt aan de kunst- en cultuurwereld. Het immateriële karakter van VR is losgekoppeld van steden die zichzelf centraal hebben gesteld. Makers van en geïnteresseerden in digitale kunst creëerden zo een eigen podium waarin nieuwe media de hoofdrol spelen. Aangezien menselijk contact nog altijd essentieel is, zal de game-achtige esthetiek van VR-kunst het bekende concept van tentoonstellen niet vervangen. Virtual reality is een toevoeging. Er is tenslotte een prachtig aanbod materiële kunst dat alleen tot recht komt binnen een fysieke ruimte. Al met al is FEELINGS niet een pasklare oplossing voor meer inclusiviteit binnen expositie- en museumruimtes. Ook gaat het niet gelijk de hele wereld verzoenen. Wel heeft de tentoonstelling de potentie van zichzelf en van virtual reality bewezen; juist dát is interessant voor toekomstige ontwikkelingen.

Fig. A. Marieke.jpg, FEMMEPLASTIQUE THE GAME, Digitale kunst, Online,  <https://www.instagram.com/tv/CJtNq0lBenm/?hl=nl>.

Fig. B: Bij de entree staan bezoekers gezamenlijk te wachten om de introductietekst van de tentoonstelling te lezen. Tegelijkertijd is het een digitale ontmoetingsplek; bezoekers kunnen hier met elkaar in contact komen. George Vitale en Jeffrey Grunthaner, FEELINGS, 2021, Mozilla Hubs, online en Berlijn, , https://hubs.mozilla.com/TqygwLx/feelings/.

Fig. C. Claudia Hart, THE DOLLS HOUSE, 2021, Mozilla Hubs, Synthesis Gallery Berlijn, < https://hubs.mozilla.com/TqygwLx/feelings/.

Fig. D. Martina Menegon, When you are close to me I shiver, 2021, Mozilla Hubs, Synthesis Gallery Berlijn, <https://hubs.mozilla.com/TqygwLx/feelings/>.

NOTEN

1 Jeffrey Grunthaner, “Interview with George Vitale: How Berlin’s Synthesis Gallery Brings VR to Contemporary Art,’’in Whitehot Magazine. Geraadpleegd op 14 januari 2021, <https://whitehotmagazine.com/articles/gallery-brings-vr-contemporary-art/4563>.

2  J. Balakrishnan en M.D. Griffiths, “An Exploratory Study of ‘Selftis’ and the Development of the Selfitis Behavior Scale,’’ Int Ment Health Addiction 16 (2018): 728-733.

3  wifirider, “Instagram account’’ Shukri Lawrence. Geraadpleegd op 19 januari 2021, <https://www.instagram.com/wifirider/?hl=nl>.

4  Synthesis Gallery, “ON VIEUW,’’ Synthesis.gallery, George Vitale, Geraadpleegd op 11 januari 2021, <http://www.synthesis.gallery/>.

5 Corinanne E. Sichel et al., red., “Leveraging youths’ digital literacies: The E-Responder social media violence interruption model and pilot evaluation,’’ Journal of prevention & intervention in the community 47 (2019): 78-84.

6 Amber Young, “Giving Voice to the Voiceless: The Use of Digital Technologies by Marginalized Groups,’’ Communications of the Association for Information Systems 45 (2019): 562.

7 Shukri Lawrence, Cyberfashionweek, Geraadpleegd op 19 januari 2020, <https://cyberfashionweek.world/>.

8 Matthew D. Gantt, Construction, 2020, Mozilla Hubs, Synthesis Gallery Berlijn, <https://hubs.mozilla.com/TqygwLx/feelings/>.

9 Kathi Schulz, The fear of disappearing, 2020, Mozilla Hubs, Synthesis Gallery Berlijn, <https://hubs.mozilla.com/TqygwLx/feelings/>.

10 Philip Seargeant en Caroline Tagg, The Language of Social Media: Identity and Community on the Internet (Londen: Palgave Macmillan, 2014), 23-27.

11 Peter Joosten, “Transhumanisme,’’ Lezingen, Peter Joosten, geraadpleegd op 14 januari 2021, <https://www.peterjoosten.net/spreker-transhumanisme/>.

12  Neil Harbisson, “I listen to color.” Ted talk, Neil Harbisson, geraadpleegd op 2 februari 2021, <https://www.ted.com/talks/neil_harbisson_i_listen_to_color?language=nl#t-128797>.

13  Martina Menegon, When you are close to me I shiver, 2021, Mozilla Hubs, Synthesis Gallery Berlijn, <https://hubs.mozilla.com/TqygwLx/feelings/>.

14 Jean Baudrillard, Simulacra and Simulation: The Precession of Simulacra (Michigan: The University of Michigan Press, 1981), 1-15.

15  Martina Menegon, When you are close to me I shiver, 2021, Digitale kunst, Online. <http://www.martinamenegon.com/when-you-are-close-to-me-i-shiver>.

 16 Seargeant and Tagg, The Language of Social Media, 23-27.

 17  Synthesis.gallery, “ON VIEUW.’’

18 Synthesis.gallery, “ON VIEUW.’’

Het digitale landschap van FEELINGS - Sarkawt Hamad

27 juni 2021