CALL FOR PAPERS: NIGHTMARE
Bathing in sweat, fear teeming under the skin. Warm in bed, but safety feels far away. ‘Did this really happen, or was I just dreaming?’
How strange, that something so obviously non-existent, not happening, not going to happen, makes us tremble, sometimes cry with fear. Afraid to return to a place of ultimate peace: sleep.
We call them nightmares, but do the bad dreams stop when the night is over? Where do they begin, where do they end. Is waking up the ultimate relief, or just where it all begins?
Going back centuries, many depictions of nightmares show passive women overcome by a demon-like creature crouching down on them, terrorizing their dreams. The most famous painting depicting a bad dream, The Nightmare (1781) by Henry Fuseli, shows exactly this; a terrifying image with elements of mystery and vague familiarity. The creature depicted in this painting is also called the (Night)Mare or the Incubus. The concept of the nightmare made flesh, a sleep-induced illusion, was hereby made into something to be touched; a malicious creature quite literally haunting your peaceful sleep.
Seventeenth century accounts already speak of disease, caused by this incubus or Night-Mare. The feeling of being held down, unable to move, whilst haunted by demonic figures will feel all too familiar for people who have experienced sleep paralysis. A 1664 account by a Dutch physician tells us the following:
in the night time, when she was composing her self [sic] to sleep, sometimes she believed the devil lay upon her and held her down, sometimes that she was choaked [sic] by a great dog or thief lying upon her breast, so that she could hardly speak or breath, and when she endeavoured to throw off the burthen, she was not able to stir her members. And while she was in that strife, sometimes with great difficulty she awoke of her self [sic], sometimes her husband hearing her make a doleful inarticular [sic] voice …1
The physician who wrote this account diagnosed this woman with a disease, or rather, with a folklore figure Incubus or night-mare.2 Ann M. Cox connects the symptoms of the state of sleep paralysis to the folklore creatures described here. The physician in this case made a diagnosis, but did not call it a disease and rather assumed the woman was receiving nightly visits from a demonic creature. This specific imagery of nightmares in art history – that of demonic creatures and hellish dream-scapes – can find its explanation in psychological and medical research nowadays.
The imagery and meaning of nightmares could also be used as a warning of sorts in art, as can be seen in art of the Northern Renaissance in particular. Even though Italian and French artists at the time preferred to paint the neo-Platonic ideals of beauty – spending their days painting and sculpting works that hailed the strength, beauty and glory of man through bright mythological scenes – something unique and much darker was happening in the far north of Europe. There, Hieronymus Bosch (c. 1450-1516) used macabre and disturbing fantasies to portray the other side of humanity: man’s vices and weaknesses. In typically religious scenes set in hellish landscapes, where the sinful crawled over each other to try and escape their nightmarish reality, Bosch showed that art does not always need to be aesthetically pleasing in the traditional sense, but can serve other purposes. Bosch’s triptych The Garden of Earthly Delights (c. 1495-1505), for example, served as social commentary about the extent of human folly that Bosch perceived around him, and was meant to invoke feelings of unease.3 And what better way to accomplish this than to take the stuff of nightmares as a source of inspiration?
Instead of serving only as iconographical motives, nightmares could also be used as a form of artistic expression, typically linked to times of social and cultural upheaval and oppressive systems. In his Los disparates (1815-1823) and Los caprichos (1797-1798) print-series, Francisco Goya (1746-1828) created dark, dream-like scenes that scholars have related to war and political and cultural issues in Spain. Most notable is Goya’s print The Sleep of Reason Produces Monsters (1797-1799) in which a melancholic man, perhaps Goya himself, is plagued by creatures that prowl in the dark behind him while he sleeps. Comparable to Bosch, Goya uses the notion of the nightmare as a warning: this, he says, is what happens if pure, enlightening reason is ignored, as he so often observed happening around him: ‘monsters of folly and superstition immediately arise.’4
In other parts of Europe, Romanticism was on the rise. The earlier-mentioned painting The Nightmare (1781) by Henry Fuseli served as a turning point in art history and was one of the first truly ‘romantic’ works of art. Besides the sexual nature of the painting – a demon on top of a ‘helpless’ beautiful woman’s chest – it is also the uprising interest in the Sublime at that time that makes this painting so groundbreaking. Philosopher Edmund Burke (1729-1797) argued that there is a distinction between two sorts of pleasurable sensation in art and objects, namely the ‘beautiful’ and the ‘sublime’. Here, the sublime is pleasure that comes from the feelings of horror and fear.5
The rise of Romanticism started around 1800 in Britain and contrasted with the earlier Classicism. Instead of classicist ideas as order and regulatory – resulting in geometrical, logical and structured works – Romanticists believed in irregularity and that which is not ‘clean,’ because it makes you think. Gothic style features were embraced in this era, since they brought up the feeling of ‘sublime’. Buildings contained endless hallways and mysterious closed doors, structured so illogically that one could not figure out where exactly in the building they had found themselves. This disorienting experience is also visible in the newly landscaped gardens, recognizable through their attempt to imitate nature with unpredictable structures and height differences. The buildings and gardens were designed to get lost in, so it is horror, fear or pain that brings pleasure.6
The Gothic style of the Romantic era also left its marks in literature. A popular theme is the dream-state, because it has the potential to visualise emotions as terror, joy and ecstasy in a more unmediated way. A dream has the power to reveal to the viewer what the character is often too afraid of to realize about itself. An example is Mary Shelley’s Frankenstein (1818). Victor Frankenstein dreams of kissing his wife Elizabeth, after which she turns into the body of his dead mother.7
Perhaps the most famous art movement with a curiosity towards dreams is Surrealism. The first Manifesto of Surrealism (1924) by André Breton (1896-1966) was inspired by Sigmund Freud’s (1856-1939) theories of the unconscious mind. Artists and poets in the 1920s believed that dreams are a representation of feelings that are repressed by rationalism and convention: hidden desires, irrational love, obsession and madness. Dreams were thought to have the potential to release these feelings; a liberation of desire, with the potential to reconcile with political liberation as envisaged by Karl Marx.8
We invite everyone to share their (vision on) unmediated nightmares with us; dark, alienating, existential or overly happy papers, poetry, visual art, sound art or other creations are welcome.
Reach us at info@simulacrum.nl. The deadline for this call is on February 20th.
Salvador Dalí. De verzoeking van de heilige Antonius. 1946. Olieverf op doek. 89,7 × 119,5 cm. Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel.
CALL FOR PAPERS: NIGHTMARE (NL)
Badend in het zweet, angst krioelend onder de huid. Warm in bed, maar veiligheid voelt ver weg. ‘Is dit echt gebeurd, of was ik maar aan het dromen?’.
Hoe vreemd, dat iets dat zo overduidelijk niet bestaat, niet gebeurt, niet gaat gebeuren, ons laat trillen, soms huilen van angst. Bang om terug te keren naar een plek van ultieme vrede: slaap.
We noemen ze nachtmerries, maar stoppen de slechte dromen als de nacht voorbij is? Waar beginnen ze, waar eindigen ze. Is het ontwaken de ultieme verlossing, of juist waar het allemaal bij begint?
Vele eeuwen terug tonen verscheidene afbeeldingen van nachtmerries passieve vrouwen die overmand worden door een demonisch wezen dat op hen neerdaalt en hun dromen terroriseert. De beroemdste afbeelding van de boze droom, De Nachtmerrie (1781) van Henry Fuseli, laat precies dit zien; een angstaanjagend beeld met elementen van mysterie en vage vertrouwdheid. Het schepsel dat afgebeeld wordt, heet ook wel de (Nacht)Mare of de Incubus. De vleesgeworden Nachtmerrie, een door slaap veroorzaakte illusie, werd hierbij tot iets gemaakt dat aan te raken viel; een kwaadaardig wezen dat je in je vredige slaap stoort.
Zeventiende-eeuwse verslagen spreken al van ziekte, veroorzaakt door deze incubus of Nachtmerrie. Het gevoel vastgehouden te worden, niet te kunnen bewegen, terwijl je gekweld wordt door demonische figuren, zal maar al te bekend aanvoelen voor mensen die slaapverlamming hebben ervaren. Een verslag uit 1664 van een Nederlandse arts vertelt ons het volgende:
in the night time, when she was composing her self [sic] to sleep, sometimes she believed the devil lay upon her and held her down, sometimes that she was choaked [sic] by a great dog or thief lying upon her breast, so that she could hardly speak or breath, and when she endeavoured to throw off the burthen, she was not able to stir her members. And while she was in that strife, sometimes with great difficulty she awoke of her self [sic], sometimes her husband hearing her make a doleful inarticular [sic] voice …1
De arts die dit verslag schreef, diagnosticeerde deze vrouw met een ziekte – of liever, met de last van een folklorefiguur: Incubus of de Nachtmerrie.2 Ann M. Cox verbindt de symptomen van de staat van slaapverlamming met de hier beschreven folklore wezens. De bovengenoemde arts stelde een diagnose, maar niet één van een ziekte. Hij ging er eerder van uit dat de vrouw nachtelijk bezoek kreeg van een demonisch wezen. De specifieke beeldspraak van nachtmerries in de kunstgeschiedenis – die van demonische wezens en helse droomlandschappen – kan tegenwoordig zijn verklaring vinden in psychologisch en medisch onderzoek.
Het beeld en de betekenis van nachtmerries werden in kunst dikwijls als een soort waarschuwing ingezet, zoals met name te zien is in de kunst van de Noordelijke Renaissance. Hoewel Italiaanse en Franse kunstenaars destijds de voorkeur gaven aan het schilderen van neoplatonische schoonheidsidealen – waarbij zij hun dagen doorbrachten met het schilderen en beeldhouwen van werken die de kracht, schoonheid en glorie van de mens verheerlijkten in heldere mythologische scènes – gebeurde er iets unieks en duister in het uiterste noorden van Europa. Daar gebruikte Jheronimus Bosch (ca. 1450-1516) macabere en verontrustende fantasieën om de andere kant van de mensheid in beeld te brengen: de zonden en zwakheden van de mens. In typisch religieuze taferelen die zich afspelen in helse landschappen, waar de ‘zondaars’ over elkaar heen kropen om te proberen te ontsnappen aan hun nachtmerrieachtige realiteit, liet Bosch zien dat kunst niet altijd esthetisch hoeft te zijn in de traditionele zin, maar andere doelen kan dienen. Boschs drieluik De tuin der lusten (ca. 1495-1505) gaf sociaal commentaar op de omvang van de menselijke dwaasheid die Bosch om zich heen zag, en was bedoeld om gevoelens van onbehagen op te roepen.3 En wat is een betere manier om dit te bereiken dan door nachtmerries als inspiratiebron te nemen?
In plaats van alleen als iconografische motieven te dienen, werden nachtmerries ook gebruikt als een vorm van artistieke expressie, vaak gekoppeld aan tijden van sociale en culturele onrust en onderdrukkende systemen. In zijn prenten-series Los disparates (1815-1823) en Los caprichos (1797-1798) creëerde Francisco Goya (1746-1828) donkere, droomachtige scènes die academici hebben gerelateerd aan oorlog en politieke en culturele kwesties in Spanje. Het meest opvallend is Goya’s prent The Sleep of Reason Produces Monsters (1797-1799) waarin een melancholische man, misschien Goya zelf, wordt geplaagd door wezens die in het donker achter hem rondsnuffelen terwijl hij slaapt. Vergelijkbaar met Bosch gebruikt Goya de notie van de nachtmerrie als waarschuwing: dit, zegt hij, is wat er gebeurt als de pure, verhelderende rede wordt genegeerd, zoals hij zo vaak om zich heen zag gebeuren: ‘monsters of folly and superstition immediately arise.’4
In andere delen van Europa was tegelijkertijd de Romantiek in opkomst. Het eerder genoemde schilderij The Nightmare (1781) van Henry Fuseli vormde een keerpunt in de kunstgeschiedenis en was één van de eerste echt ‘romantische’ kunstwerken. Naast het seksuele karakter van het schilderij – een demoon bovenop de borst van een ‘hulpeloze’ vrouw – is het ook de opkomende interesse in het Sublieme destijds die dit schilderij zo grensverleggend maakt. Filosoof Edmund Burke (1729-1797) betoogde dat er een onderscheid is tussen twee soorten plezierige sensaties in kunst en objecten, namelijk het ‘mooie’ en het ‘sublieme’. Hier is het sublieme het genot dat voortkomt uit gevoelens van afschuw en angst.5
De opkomst van het Romantisme begon rond 1800 in Groot-Brittannië en contrasteerde met het voorgaande Classisiscme. Overtuigingen over orde en regelmaat – resulterend in geometrie, logica en gestructureerde werken – werden ingeruild voor Romantische ideeën, zoals onregelmatigheid en het onschone, omdat dit aanzet tot denken. Gotische stijlkenmerken werden omarmd omdat het een Subliem gevoel opwekt. Gebouwen bestonden uit eindeloze gangen met mysterieuze gesloten deuren, zo onlogisch gestructureerd dat de bezoeker nooit wist waar precies in het gebouw die zich bevond. Eenzelfde desoriënterende ervaring is te zien bij de nieuw aangelegde tuinen. Deze sublieme landschappen doen door middel van onvoorspelbare structuren en hoogteverschillen een poging om de natuur te imiteren. Het is een tijd waarin men plezier haalt uit de spanning, pijn en angst, die ontstaat door dit soort horror-achtige architectuur en kunst.6
De waardering voor de Gotiek tijdens de Romantiek liet ook sporen achter in Gotische literatuur. Er werd veel geschreven over de droomfase, omdat het de potentie heeft terreur, vervreemding en extase te visualiseren in pure en onaangepaste vorm. Zo kan een droom hetgeen openbaren wat het karakter zelf niet durfde te manifesteren. Een voorbeeld is Mary Shelley’s roman Frankenstein (1818): Victor Frankenstein kuste zijn vrouw Elizabeth, waarna zij transformeerde in zijn overleden moeder.7
Uiteindelijk is de meest bekende kunststroming met interesse in dromen het Surrealisme. André Breton schreef het Manifesto of Surrealism (1924), geïnspireerd op Sigmund Freuds (1856-1939) theorie over the unconscious mind. Volgens kunstenaars en dichters aan het begin van de twintigste eeuw was een droom in staat tot het representeren van het door rationaliteit en conventie onderdrukte: verborgen verlangens, irrationale liefde, obsessie en krankzinnigheid. De kunststroming zag potentie in dromen: het bevrijden van onderdrukte gevoelens, met de mogelijkheid om te verzoenen met politieke bevrijding zoals Karl Marx dat voor zich zag.8
Wij nodigen iedereen uit om diens (visie op) onbemiddelde nachtmerries met ons te delen; duistere, vervreemdende, existentiële of overmatig gelukkige papers, poëzie, beeldende kunst, sound-art of andere creaties zijn welkom.
Bereik ons via info@simulacrum.nl. De deadline is 20 februari.
1 Kompanje E.J, ‘‘The devil lay upon her and held her down.’ Hypnagogic hallucinations and sleep paralysis described by the Dutch physician Isbrand van Diemerbroeck (1609–1674) in 1664,” J Sleep Res 17 (2008): 464–467.
2 Ann M. Cox, “Sleep paralysis and folklore,” Journal of the Royal Society of Medicine Open 6:7 (2015): 1–4.
3 Walter S. Gibon, “Bosch’s Dreams: A Response to the Art of Bosch in the Sixteenth Century,” The Art Bulletin 74:2 (1992): 205.
4 Guy Tal, “The gestural language in Francisco Goya’s Sleep of Reason Produces Monsters,” Word & Image 26:2 (2020): 119.
5 Edmund Burke, A Philosophical Enquiry into the Origin of Our Ideas of the Sublime and Beautiful (London: R. & J. Dodsley, 1757).
6 Hanneke Ronnes, “Het Park van Ermenonville: Jean-Jacques Rousseau, Belle van Zuylen en de Engelse Landschapstuin,” Kunst en cultuur in Europa (University of Amsterdam, Amsterdam, March, 8, 2020).
7 Marquette University, “Glossary of the Gothic: Dreams,” accessed 13 januari 2022, https://epublications.marquette.edu/gothic_dreams/.
8 Tate Gallery, “Surrealism and Beyond,” accessed 13 januari 2022, https://www.tate.org.uk/whats-on/tate-modern/display/surrealism-and-beyond.
13 januari 2022
