Een monument van papier: in gesprek met Domenique Himmelsbach de Vries en Adam Adriss Yahya

Een Papieren Monument voor de Papierlozen in Amsterdam. Foto: met dank aan Domenique Himmelsbach de Vries.

Op het beton bij de Weesperflat was een poster geplakt, en keer op keer werden mijn gedachten onderbroken door de vragen die het portret opwierp. Wie was de afgebeelde persoon? Waarom hing deze poster hier? Wie had hem opgehangen? En wat zou een ‘paper monument for the paperless’ kunnen betekenen? Dagelijks liep ik langs het portret, en pas na twee jaar kwam ik meer te weten over het Papieren Monument voor de Papierlozen. Dit monument, geïnitieerd door kunstenaar Domenique Himmelsbach de Vries in samenwerking met verschillende makers en ongedocumenteerde vluchtelingen van de groep Wij Zijn Hier (We Are Here), is inmiddels uitgegroeid tot een aanwezigheid in de publieke ruimte. Niet alleen in Amsterdam, waar het begon, maar ook in Berlijn, Boston en Brussel. In ons laatste nummer van dit jaar, Het monument, bespreken we de plek van monumenten voor verschillende vormen van herinnering. Ik sprak met Himmelsbach de Vries en Adam Adriss Yahya, een van de geportretteerden, over de grenzen tussen kunst en politiek, de situatie van ongedocumenteerden in Nederland en mensen die monumenten maken.

Een Papieren Monument voor de Papierlozen bestaat uit ongeveer zestig houtsneden, uitgevoerd door verschillende kunstenaars in samenwerking met de leden van Wij Zijn Hier. Het project vloeide voort uit een workshop, georganiseerd om de ongedocumenteerden iets te doen te geven en zichtbaarheid voor de groep te genereren. Vervolgens werden andere kunstenaars bij het project betrokken om live mensen van de groep te tekenen, die vervolgens om werden gezet naar houtsneden. Uiteindelijk zijn meer dan zestig ongedocumenteerden geportretteerd door negentien verschillende kunstenaars, en ook door de vluchtelingen zelf. Na drie jaar kwam er budget om de portretten op grote schaal af te drukken, en werden de posters verspreid. Himmelsbach de Vries noemt de sociale traditie van houtsneden: dit medium werd historisch gezien vaak ingezet om onrecht te verbeelden. Houtsneden zijn gemakkelijk te reproduceren, maar eisen ook een langzamer werkproces, wat in grof contrast staat met de officiële ‘kille’ documentatie van de natiestaat: de pasfoto en de vingerafdruk. Daarnaast creëert het medium een eenheid van de verscheidenheid aan handschriften van de verschillende makers.

In tegenstelling tot een ‘traditioneel’ monument, is multipliciteit terug te vinden in bijna alle lagen van dit project. Naast de verschillende geportretteerden en makers, worden de posters door allerlei mensen verspreid en zichtbaar gemaakt in het straatbeeld van Duitsland tot Zanzibar, wat ook weer een vermenigvuldiging van kijkers betekent. ‘Ik heb niet altijd zicht op hoe het na-echoot. Eigenlijk heb ik het eigenaarschap weggegeven,’ aldus Himmelsbach de Vries. Een Papieren Monument voor de Papierlozen is als ‘plek van her-denking’ continu in wording en in beweging; een interventie die blijft doorwerken in de maatschappij en waarvan de gevolgen niet volledig te overzien zijn.

Wij Zijn Hier bestaat al zo’n zeven jaar en is in het leven geroepen om de belangen van ongedocumenteerde vluchtelingen te behartigen. Deze mensen verkeren in een extreem precaire situatie, omdat hun asielaanvraag door de Nederlandse overheid is afgewezen, maar zij ook niet kunnen terugkeren naar hun land van herkomst om uiteenlopende redenen (bijvoorbeeld omdat het land niet meer bestaat). De Nederlandse overheid biedt geen structurele oplossing maar tijdelijke opvang, die vaak niet beschikbaar is voor iedereen. Omdat deze vluchtelingen ook niet mogen werken, studeren, of op enige manier meedoen in de samenleving, zijn ze gedwongen op straat te leven. In de afgelopen jaren hebben leden van de groep in verschillende kraakpanden in Amsterdam gewoond. Wij Zijn Hier is als groep heterogeen, met veel verschillende culturen, nationaliteiten en talen. De samenstelling van de groep is wisselend, omdat sommige mensen bijvoorbeeld uiteindelijk wel vluchtelingenstatus verkrijgen met behulp van een advocaat, terwijl anderen uit het zicht verdwijnen of hun geluk elders proberen te zoeken.

De mensen van Wij Zijn Hier hebben natuurlijk meer aan hun hoofd dan het oprichten van een monument. ‘Het is heel dubbel, het over deze mensen hebben en er zelf profijt van hebben, want ik exposeer het, verkoop de krant. Is het een boot waar iedereen iets aan heeft? Is het een artistieke campagne die vluchtelingen promoot? Is het parasitair of is het symbiotisch?’ vraagt Himmelsbach de Vries zich af. ‘Ik heb zelf de kranten uitgedeeld, en toen zag ik opeens dat iemand anders ze verkocht… Waar gaat dat geld heen? Als ik de portretten zelf verkoop, hoeveel procent gaat er dan naar de kunstenaars, hoeveel geef ik aan de vluchtelingen?’ Veel morele dilemma’s en ethische overwegingen komen bij de samenwerking kijken. De posters noemen niet de namen van de ongedocumenteerden, noch van de makers van de houtsneden. In eerste instantie plaatste Himmelsbach de Vries zijn eigen naam er ook niet bij, maar daar is hij uiteindelijk toch van teruggekomen. ‘Iemand vertelde me: als kunstenaar ben jij een merk, en mensen vertrouwen merken. En ik heb toch zeven jaar aan gratis werk in dit project gestopt.’

Monumenten intrigeren Himmelsbach de Vries – zo ontwierp hij bijvoorbeeld ook een monument voor ‘prima mensen’. ‘Monumenten zijn vaak voor officiële instanties tools om geschiedenis mee te schrijven. Ik vind het interessant om te bevragen van wie die geschiedenis is. Kunnen wij als particulieren ook geschiedenis schrijven, kunnen wij ook persoonlijke monumenten opwerpen?’ Adriss Yahya vertelt dat veel inwoners van Amsterdam de schrijnende situatie van ongedocumenteerden in hun stad niet kennen. Door de posters wordt deze groep zichtbaarder gemaakt in het straatbeeld. Het papieren monument wordt zo ‘een plek om stil te staan bij, en een [poging om een] splinter van de algehele geschiedenis op te heffen tot een belangrijk deel van die geschiedenis. Er is zo veel informatie, er zijn zo veel mensen die opgaan in de zee van het verleden en het heden. Stilstaan en aandacht geven aan iets binnen deze werkelijkheid zorgt ervoor dat dat groter wordt,’ formuleert Himmelsbach de Vries. Verschillende ‘tijden’ zijn in elk monument operatief. Meestal is dit een samensmelting van de gebeurtenis in het verleden, het heden van het herdenken en een toekomst waarop het oog is gericht om de herdenking voort te zetten. In het Papieren Monument zijn mensen al bij het leven vereeuwigd (al zijn niet alle geportretteerden nog in leven): het schenkt aandacht aan een probleem wat er nu is, maar ook vroeger al bestond, in een tijdelijk medium.

Tijdelijkheid betekent echter ook kwetsbaarheid, want ‘een papieren monument is binnen een jaar opgegeten door slakken; het valt van de muren; wordt weggehaald door mensen die streetart op hun koelkast willen hangen; op allerlei manieren is het breekbaar’ vertelt Himmelsbach de Vries. ‘Ook als maker ben je heel breekbaar, want straks ‘lijkt’ het niet. Het is heel gek om iemand te tekenen en tegelijkertijd bekeken en beoordeeld te worden door de geportretteerde. Lijkt het niet of wel; is dat erg… Het zou natuurlijk ook contraproductief zijn als je mensen zou herkennen, als een soort wanted poster.’ Het papieren monument geeft zichtbaarheid aan mensen die vaak onzichtbaar en anoniem blijven in de samenleving. Als deze anonimiteit opeens een openlijke plek inneemt in de publieke ruimte, zou zichtbaarheid ook gevaarlijk kunnen worden. Bij een reünie van Wij Zijn Hier vroeg Himmelsbach de Vries aan een geportretteerde of hij zich nog breekbaarder voelde door de posters op straat. Zijn antwoord was: ‘Ik woon op straat, kwetsbaarder kan het niet.’ Als ik dezelfde vraag aan Adriss Yahya stel haalt hij zijn schouders op: ‘Voor mij is het normaal, het maakt me niet veel uit. Ik heb niks fout gedaan. Ik weet niet hoe anderen dit hebben ervaren, maar waarom zou ik angstig zijn vanwege een afbeelding van mij? Ik ben geen crimineel. It’s just me.’

Voor het oprichten van het Papieren Monument is wel een stukje burgerlijke ongehoorzaamheid nodig. De publieke ruimte wordt actief gebruikt door de mensen die het monument maken. Maar het werk is ook in andere contexten te zien, in tentoonstellingen op meer institutionele plekken, bijvoorbeeld in de expositie Realisme nu in het Stedelijk Museum Schiedam (nog te zien tot 4 oktober 2020). Die verschillende contexten zijn belangrijk voor Himmelsbach de Vries: ‘je bent een ambassadeur twee kanten op [als kunstenaar]. Je kan in een straatcontext werken, binnen subversiviteit, maar tegelijkertijd kan je ook zo’n krant met portretten in de hand van de burgemeester drukken die je op een conferentie ziet.’ Werk in de publieke ruimte maakt mysterieus en benadert een hele andere kijker dan in het museum. ‘Ik hou van vraagtekens opwerpen, dat het niet gelijk een dualisme wordt, zoals vaak in activisme gebeurt (“zij zijn slecht en doen het fout”). Ik wil dat er een soort mythevorming ontstaat: “what the fuck, wie doen dit? Het hangt overal; wat betekent dit?” Net als een soort etsproces, dat je met brandend zuur in de imaginatie van mensen langzamerhand imprint, waardoor het meer sporen inslijt dan als je meteen de betekenis van iets weet.’

Het portret van Adam Adriss Yahya, gemaakt door Elisa Grasso. Foto: met dank aan Domenique Himmelsbach de Vries.

Adriss Yahya heeft sinds 2018 een verblijfsvergunning gekregen en studeert nu in Amsterdam. Na jarenlang actief leider te zijn geweest bij Wij Zijn Hier heeft hij nu de Stichting Between Borders mede opgericht, en blijft hij zich inzetten voor vluchtelingen in zijn voormalige situatie, die tussen wal en schip van het systeem vallen. Himmelsbach de Vries beoogt dat musea het monument opnemen in hun collectie: ‘om ook dat ongeschreven stuk geschiedenis in ons gemeenschappelijke geheugen op te nemen. Juist op de plekken waar misschien onze bestuurders komen te hangen.’ Een exemplaar van het Papieren Monument is bij Het Monument toegevoegd zodat de lezer het monument ‘mede’ kan maken en wild kan plakken in de publieke ruimte.

Vanwege het coronavirus verleent de gemeente op dit moment opvang aan ongedocumenteerden in sporthal Elzenhagen in Amsterdam Noord. Deze opvang stopt echter op 1 augustus.

WAT KAN JIJ DOEN?

Stichting Between Borders is opgericht door Adam Adriss Yahya en Rogier Schravendeel en biedt dagelijkse humanitaire hulp aan ongedocumenteerden, zoals kleding, voedsel en geestelijke ondersteuning. De stichting kan elke materiële of immateriële steun goed gebruiken; zo kan je bijvoorbeeld een tip geven voor een samenwerking, vrijwilliger worden of helpen met het vinden van een locatie voor een evenement of expositie.

Neem hier contact met ze op.

Voor meer informatie over het Papieren Monument, klik hier.

Voor meer informatie over Stichting Between Borders, klik hier.

Voor meer informatie over de praktijk van Domenique Himmelsbach de Vries, klik hier. Voor meer informatie over Wij Zijn Hier, klik hier en hier.

Een Papieren Monument voor de Papierlozen in het Verenigd Koninkrijk, Zanzibar en België. Foto: himmelsbach.nl/?portfolio=a-paper-monument-for-the-paperless

Een monument van papier: in gesprek met Domenique Himmelsbach de Vries en Adam Adriss Yahya - Julia Alting

25 juni 2020