Rethinking of replanning vluchtelingengemeenschappen in de Academie van de Bouwkunst

Op donderdagavond 22 oktober organiseerde Arcam in samenwerking met de Academie van Bouwkunst Amsterdam een lezing over de planologie van vluchtelingenkampen. Een kwestie die nu met wereldwijd een overweldigend aantal van 50.000 ‘nieuwe’ vluchtelingen per maand relevanter lijkt dan ooit. Sprekers waren Don Weinreich en Eliza Montgomery van ENNEAD Lab, stedenbouwkundige Hans van der Made en architect Jaap Gräber.

Het New Yorkse architectuurlab ENNEAD legt zich toe op innovatief en duurzaam design, dat voornamelijk voor non-profit organisaties van belang is. Don Weinrich en Eliza Montgomery bijten de spits af en presenteren een toolkit voor het bouwen van een vluchtelingenkamp. Uitgaande van verschillende processen rondom een vluchtelingenkamp – van de ramp die het bouwen van een kamp vereist tot de uiteindelijke integratie van vluchtelingen in de host community. Voor het ontwerpen van een vluchtelingenkamp in een zo kort mogelijk tijdsbestek is het nodig enkel de eerste levensbehoeften te prioriteren, pas daarna zou er ook ruimte zijn voor andere behoeften, zoals cultuur of religie. Deze toolkit is volgens ENEAD LAB zo abstract – maar toch concreet? – mogelijk, waardoor hij universeel toepasbaar is voor elke mogelijke situatie. Weinrich en Montgomery stippen het delicate punt aan van het taboe dat rust op woorden als ‘lange termijn’, ‘stad’ en ‘thuis’, wanneer het om vluchtelingenkampen gaat. De United Nations Refugee Agency (UNHCR) denkt in ‘tijdelijke oplossingen’, terwijl de gemiddelde verblijfstijd in vluchtelingenkampen 17 jaar bedraagt.

De tweede spreker, Hans van der Made, is senior stadsplanner bij de Gemeente Amsterdam en tutor aan de Academie van Bouwkunst. Hij is op dit moment als stedenbouwkundige betrokken bij het vluchtelingenkamp Al Za’atari, Jordanië. Hij bespreekt in zijn lezing getiteld One Extreme geen toolkits of universele toepasbaarheid van zijn plan, maar benadrukt hoe ‘anders’ de omstandigheden zijn in een vluchtelingenkamp: ‘alsof je door de spiegel van Alice in Wonderland loopt’. Van der Made wijdde uit over de problematiek tussen de host community en de refugee community en hoe in zijn werk in Al Za’atari streeft naar een samenwerking tussen deze twee gemeenschappen. Spelend volgens de regels van de VN, wiens initiatief dit kamp is, blijkt dat echter lastig.

Als laatste sprak Jaap Gräber, die werkzaam is bij PLAN en voormalig docent aan o.a. de Academie van Bouwkunst Amsterdam en TU Delft. Op dit moment is ook Gräber als adviseur actief in Al Za’atari. Hij sprak over hoe wij – de hulpverlenende Westerlingen – ons strikt moeten richten op het verstrekken van basisbehoeften. Hierbij moet gedacht worden aan het aanleggen van infrastructuur en het plaatsen van sanitaire tanks op de juiste plaatsen. Hoe ‘zij’ hun gemeenschap verder op cultureel en politiek niveau kunnen en willen inrichten, weet men in de gemeenschap veel beter dan wij. Door zoveel mogelijk het organisatorische en uitvoerende aspect uit te besteden aan bewoners, functioneren de ontwerpers slechts als een adviserend en faciliterend orgaan, op basis van de lokale kennis en praktijken.

Zaal tijdens Jaap Gräbers presentatie. Tekening op dia toont effect van weloverwogen plaatsing sanitaire tanks. Foto: Auteurs.

De redactie was onder de indruk van de presentaties: deze waren prikkelend en het urgente onderwerp smeekt om aandacht. Toch vroegen wij ons af of de ontwerpers niet een belangrijk concept over het hoofd zagen. Met het idee in de titel, Rethinking Refugee Communities, werd tijdens de avond niet veel gedaan, behalve het ‘beter maken’ van de onderliggende grids en structuren van een vluchtelingenkamp. Als we het hebben over vluchtelingenkampen, moeten we dan naast de pragmatische kant niet ook juist nadenken over de cultuur en machtsrelaties die zich verhouden tot de besluitvorming? De prangende vraag blijft: wie zijn wij om advies te geven ‘op basis van lokale kennis en praktijken’? Sprekend vanuit protocollen van de VN lijkt voor dit soort vragen weinig ruimte te zijn. ENNEAD was de enige spreker, moedig genoeg om Rethinking Refugee Communities niet per se aan ‘kampen’ linken, maar werkelijk aan gemeenschappen binnen (de steden).

Een andere gemiste kans is het bespreken van het verband tussen de vluchtelingengemeenschappen in Europa en in ‘de regio’. Er werd voornamelijk gesproken over de provisorische kampen ‘daar’ zonder deze te verbinden aan, bijvoorbeeld, de vluchtelingenstromen in Europa. Rethinking Refugee Communities zou niet alleen over de kampen in de regio moeten gaan, maar gaat over vluchtelingen overal. De lezing betrof een urgent onderwerp, maar de avond bleef veelal steken op pragmatisch niveau en was eenzijdig in perspectief.

De 1-Lectures serie is een tweewekelijks evenement met zeer uiteenlopende en vaak veelbelovende sprekers en onderwerpen. De serie loopt tot in 2016 door. Vanavond, donderdag 5 november, vindt er weer een lezing plaats. Zie de website voor meer informatie: http://www.arcam.nl/nieuw-seizoen-1%C2%B7lectures-van-start/.

Sepp Eckenhaussen in samenwerking met Katarina Schul

4 november 2015